تخریب سالانه ۲ میلیارد تن خاک در ایران؛ آبخیزداری چاره کار

کشور ما با ثبت رکورد فرسایش ۱۶.۵ تن خاک در هکتار در رتبه نخست فرسایش خاک جهان است و به نظر می‌رسد عملیات سه‌‌گانه آبخیزداری تنها راه توقف این روند است.

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، فرسایش خاک یکی از جدی‌ترین چالش‌های محیط‌زیستی و کشاورزی در ایران محسوب می‌شود و تأثیرات آن نه‌تنها بر روی تولیدات کشاورزی، بلکه بر اقتصاد، امنیت غذایی، مهاجرت و حتی پدیده‌هایی مانند ریزگردها نیز اثرگذار است. ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص، شرایط اقلیمی متنوع و فعالیت‌های انسانی، از فرسایش خاک در مقیاسی وسیع رنج می‌برد.

طبق آمار، نرخ فرسایش خاک در ایران به 16.5 تن در هر هکتار می‌رسد که تقریباً دو تا دو و نیم برابر میانگین آسیا و پنج تا شش برابر میانگین جهانی است. این مسئله باعث شده تا ایران از نظر فرسایش خاک در بین کشورهایی با بالاترین نرخ در جهان قرار گیرد.

آمار و ارقام فرسایش خاک در ایران

در ایران به طور میانگین سالانه حدود 2 میلیارد تن خاک از سطح اراضی کشاورزی و طبیعی جابه‌جا می‌شود که نشان‌دهنده عمق بحران فرسایش خاک است. برآوردها نشان می‌دهد که تنها 5 میلیون هکتار از 18 میلیون هکتار زمین‌های کشاورزی کشور از خاک حاصلخیز برخوردارند، و این خاک حاصلخیز نیز به دلیل فرسایش مداوم در معرض خطر جدی قرار دارد. به عبارت دیگر، طی 70 سال گذشته، روند فرسایش خاک در ایران شدت یافته و با آسیب‌هایی نظیر کاهش حاصلخیزی خاک و افزایش بحران‌های محیط‌زیستی نظیر ریزگردها، به مخاطره افتاده است.

بیشتر بخوانید

• عدم اجرای پروژه‌های آبخیزداری فرسایش خاک را سرعت می‌دهد

عوامل اصلی فرسایش خاک در ایران

فرسایش خاک در ایران به دلیل عوامل متعددی به این مرحله بحرانی رسیده است که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

تخریب پوشش گیاهی: یکی از مهم‌ترین عوامل فرسایش خاک در ایران، تخریب پوشش گیاهی طبیعی به دلیل چرای بیش از حد دام، قطع بی‌رویه درختان و تغییر کاربری اراضی است. از بین رفتن پوشش گیاهی باعث کاهش نگهداری خاک در سطح زمین می‌شود و امکان فرسایش خاک توسط آب و باد را افزایش می‌دهد.

فعالیت‌های صنعتی و عمرانی: رشد سریع فعالیت‌های صنعتی و پروژه‌های عمرانی بدون در نظر گرفتن اصول پایداری، به فرسایش خاک دامن زده است. از جمله موارد مهم در این زمینه می‌توان به توسعه ناپایدار معادن، راه‌سازی و ساخت‌وسازهای گسترده اشاره کرد که باعث تضعیف ساختار خاک و تسریع فرسایش می‌شود.

استفاده از روش‌های کشاورزی نامناسب: کشاورزی با روش‌های ناپایدار و شخم‌زنی‌های نامناسب در اراضی شیب‌دار باعث افزایش فرسایش خاک می‌شود. در بسیاری از مناطق کشور به دلیل عدم دسترسی به تکنولوژی‌های پیشرفته و کمبود آموزش در زمینه کشاورزی پایدار، الگوهای نامناسبی به کار گرفته می‌شود که فرسایش خاک را تشدید می‌کند.

کاهش منابع آب و تغییرات اقلیمی: کاهش بارندگی‌ها، خشک شدن رودخانه‌ها و دریاچه‌ها و تغییرات اقلیمی باعث شده‌اند تا رطوبت خاک کاهش یابد. خاک خشک و شکننده بیشتر در معرض فرسایش قرار دارد و در شرایطی که تغییرات آب‌وهوایی به افزایش دما و کاهش رطوبت منجر می‌شود، این وضعیت تشدید می‌گردد.

حفر چاه‌های غیرمجاز و تغییر کاربری اراضی کشاورزی: در بسیاری از مناطق به ویژه در زمین‌های حاصلخیز و مناطق کوهستانی با دسترسی به منابع آب، چاه‌های غیرمجاز حفر شده که منجر به کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و تخریب ساختار خاک شده است. این تغییرات به نوبه خود خاک را در برابر فرسایش آسیب‌پذیرتر می‌کند.

پیامدها و راهکارها

پیامدهای فرسایش خاک در ایران فاجعه‌بار است و نه‌تنها باعث کاهش سطح تولیدات کشاورزی و کاهش امنیت غذایی می‌شود، بلکه با ایجاد بحران‌هایی مانند ریزگردها و تخریب سرزمین به مهاجرت‌های گسترده و از دست رفتن منابع طبیعی کشور منجر می‌شود. این در حالی است که در سطح جهانی، فرسایش خاک هزینه اقتصادی بالایی نیز به همراه دارد؛ هر تن خاک ارزش اقتصادی حدود 28 دلار دارد و به‌طور کلی سالانه هزینه زیادی برای کشورها به همراه می‌آورد.

برای مقابله با این بحران، اجرای طرح‌های آبخیزداری شامل روش‌های بیولوژیکی، بیومکانیکی و مکانیکی می‌تواند تا 50 درصد از فرسایش خاک جلوگیری کند. همچنین آموزش به کشاورزان و ترویج روش‌های کشاورزی پایدار و حفاظت از پوشش گیاهی می‌تواند گام‌های موثری در کاهش فرسایش خاک باشد.

آبخیزداری و کاهش 50 درصدی فرسایش خاک

در رابطه با این موضوع، الهه موحدی؛ کارشناس محیط زیست به تسنیم می‌گوید: خاک یکی از چهار عنصر اصلی طبیعت است و از مهم‌ترین عوامل تولید غذا در جهان به‌شمار می‌آید. این عنصر ارزشمندی فوق‌العاده‌ای دارد؛ به‌طوری‌که برای ایجاد هر یک سانتی‌متر مکعب خاک، به حدود 700 سال زمان نیاز است. برای حفظ و حراست از منابع خاک، بهترین روش اجرای عملیات‌های سه‌گانه آبخیزداری (بیولوژیکی، بیومکانیکی، مکانیکی) است که می‌تواند تا 50 درصد از فرسایش و نابودی خاک جلوگیری کند.

وی ادامه داد: از میانگین فرسایش 16.5 تنی خاک در ایران، حدود 10 تا 11 تن مربوط به فرسایش آبی است. اجرای طرح‌های آبخیزداری می‌تواند این میزان را تا 50 درصد کاهش دهد. خاک بستر تولید 125 میلیون تن محصول کشاورزی و تامین‌کننده امنیت غذایی ایران است اما این عنصر حیاتی تحت تاثیر عواملی همچون تخریب پوشش گیاهی و فعالیت‌های صنعتی قرار دارد.

فرسایش خاک ایران 6 برابر میانگین جهانی

این کارشناس با بیان اینکه روند فرسایشی خاک در ایران طی 70 سال گذشته شدت یافته و به 16.5 تن در هر هکتار رسیده است، گفت: فرسایش خاک در ایران تقریباً 2 تا 2.5 برابر آسیا و 5 تا 6 برابر میانگین جهانی است. از 18 میلیون هکتار زمین قابل کشت، تنها 5 میلیون هکتار خاک حاصل‌خیز دارد که باید محافظت شود. برای نجات خاک در ایران، کارشناسان کشاورزی راهکارهایی از جمله آبخیزداری پیشنهاد داده‌اند که می‌تواند فرسایش خاک را تا 9 تن در هکتار کاهش دهد

وی اظهار کرد: متاسفانه وزارت جهاد کشاورزی توجه چندانی به پایداری خاک و تحقیقات در این حوزه ندارد. تغییر کاربری‌های گسترده اراضی کشاورزی در مناطق نسبتاً برخوردار آبی و کوهستانی، به‌ویژه در مناطقی که با حفر بی‌رویه چاه‌های عمیق همراه است، یکی از عوامل اصلی فرسایش خاک و شوری آن در ایران به‌شمار می‌آید.

موحدی افزود: متاسفانه ایران رتبه بالایی در شوری خاک در سطح جهان دارد و وضعیت خاک بهتر از منابع آب نیست. برای تشکیل خاک سالم در سطح زمین، به حدود 2000 سال زمان نیاز است تا 10 سانتی‌متر خاک تولید شود. در سطح جهانی، فرسایش خاک هزینه سنگینی دارد و سالانه به‌طور متوسط برای هر نفر 70 دلار هزینه در بر دارد. همچنین هر 1 تن خاک در دنیا به ارزش 28 دلار قیمت‌گذاری شده است.

وی در پایان هشدار داد: پیامدهای فرسایش خاک در ایران فاجعه‌بار است و با تخریب سرزمین، مهاجرت، و بحران ریزگردها همراه است.